«Επιστημονική απόπειρα»

Δεν ξέρω καν αν είμαι έτοιμος να καταπιαστώ με το θέμα με το οποίο επέλεξα να ασχοληθώ. Βέβαια από την άλλη κανένα θέμα που επιλέγω δεν είμαι σίγουρος ότι το κατέχω, αλλά όπως άλλωστε έχει ειπωθεί και από πολλούς πριν από μένα, για να είσαι συγγραφέας πρέπει πάνω από όλα να γράφεις. Όχι ότι εγώ είμαι συγγραφέας, αλλά φαντάζομαι αντιλαμβάνεστε τι εννοώ. Θα προσπαθήσω λοιπόν με σχετική σαφήνεια (όποια σαφήνεια μπορώ να προσδώσω στα γραπτά μου, είναι και θέμα ταλέντου μερικές φορές) να μιλήσω περιληπτικά και ομολογουμένως με ελάχιστη αυτοπεποίθηση για ένα θέμα που με απασχολεί προσωπικά και φαντάζομαι με κατατάσσει σε μια μειοψηφία πάνω σε αυτόν εδώ τον πλανήτη.

Ποιο είναι λοιπόν αυτό το θέμα για το οποίο χρειάστηκε να αφιερώσω έναν τέτοιον απολογητικό πρόλογο; Σίγουρα η αγωνία σας θα έχει κορυφωθεί και δύσκολα θα αντέχατε πολλές ακόμα προτάσεις χωρίς να το μάθετε. Θα ήθελα λοιπόν να γράψω για την ιστορία. Οποία πρωτοτυπία, ξέρω εντυπωσιαστήκατε. Το αντικείμενο λοιπόν αφορά το τι είναι τέλος πάντων η ιστορία, και μάλιστα η ιστορία ως επιστήμη. Θα καταθέσω την δική μου σχετικά ασήμαντη ερασιτεχνική άποψη επί του θέματος, έτοιμος να δεχτώ οποιαδήποτε κριτική. Άλλωστε δεν σκοπεύω να αναλύσω το συγκεκριμένο θέμα διεξοδικά, απλά να καταθέσω κάποιες σκέψεις μου, οι οποίες ελπίζω να είναι ενδιαφέρουσες, άσχετα αν είναι απόλυτα σωστές ή κραυγαλέα λανθασμένες.

Αν ο τίτλος του κειμένου δεν ήταν μέσα σε εισαγωγικά θα είχα την υποχρέωση, ως σοβαρός ερευνητής, να παραθέσω πλήθος βιβλιογραφίας στο τέλος, πράγμα που ναι μεν θα ταίριαζε στις επιστημονικές απαιτήσεις, αλλά δεν γνωρίζω αν συνάδει με τον σκοπό του παρόντος κειμένου. Επίσης ίσως να έπρεπε να αναφερθώ με λεπτομέρειες σε συγκεκριμένες ιστορικές σχολές, την γερμανική θετικιστική-ιστορικιστική, την μαρξιστική, την γαλλική σχολή των «Annales», τον μεταμοντερνισμό και την μικροιστορία και διάφορα άλλα κινήματα που επηρέασαν τον ιστορικό τρόπο σκέψης τους 2 τελευταίους αιώνες. Ακόμα θα έπρεπε πιθανόν να εκφραστώ με συγκεκριμένο τρόπο για να αναδείξω την δική μου προτίμηση και να προσπαθήσω να αποδείξω την ορθότητά της. Αυτά όμως, δυστυχώς ή ευτυχώς, δεν αποτελούν στόχο μου στην παρούσα φάση, όχι επειδή δεν έχω χρόνο ή διάθεση, αλλά επειδή δεν πιστεύω ότι έχω τις απαραίτητες γνώσεις αλλά και την απαραίτητη μεταδοτικότητα για να παράσχω και αυτές που διαθέτω. Εκ των πραγμάτων λοιπόν θα αντιμετωπίσω το θέμα επιφανειακά, προσμένοντας την κατανόησή σας.

Η σχολική εμπειρία των περισσοτέρων από μας μας έχει διδάξει ότι η ιστορία είναι το παρελθόν. Όπου ιστορία βλέπε παλιό, βλέπε ημερομηνίες, βλέπε ονόματα, βλέπε παπαγαλία. Όπου ιστορία θα μάθουμε κάτι που δεν μας απασχολεί σήμερα, θα μάθουμε το παρελθόν μας, θα μάθουμε να είμαστε περήφανοι και θα μάθουμε από τα λάθη των παλιών για να γίνουμε εμείς οι αλάνθαστοι καινούριοι. Κάπως έτσι θα σκιαγραφούσε κάποιος συνοπτικά την εικόνα της ιστορίας που έχει ο μέσος πολίτης, τουλάχιστον στον δυτικό «πολιτισμό» (για τους άλλους πολιτισμούς οφείλω μετά λύπης να ομολογήσω την πλήρη έλλειψη γνώσεων). Τώρα αν μιλήσουμε για επιστήμη της ιστορίας, σαφώς, βεβαίως ναι υπάρχει, αλλά είναι κάτι απροσδιόριστο, άλλωστε τι να τα κάνουμε τα επιχειρήματα, για να υπάρχει στο πανεπιστήμιο κάτι θα χρειάζεται.

Ομολογώ ότι το συγκεκριμένο σκεπτικό με κάλυπτε και εμένα. Ο κλασικός «ωχαδελφισμός» του σύγχρονου μικροαστού αποτελούσε και αποτελεί φυσικά και δικό μου προνόμιο. Για κακή μου τύχη όμως, το γεγονός ότι σπουδάζω ιστορία μου επιφύλασσε μια μεγάλη έκπληξη. Αναγκάστηκα κάποια στιγμή να αναρωτηθώ, πού μας χρειάζεται τελικά η ιστορία; Είναι η ιστορία αντικειμενική; Αν είναι έχει καλώς, μαθαίνουμε τα πράγματα όπως έγιναν και παραφυλάμε μέχρι να συμβούν τα σύγχρονα αντίστοιχά τους για να αντιδράσουμε. Αν δεν είναι όμως; Εκεί υπάρχει ένα πρόβλημα. Πώς είναι επιστήμη κάτι τα υποκειμενικό;

Αρχικά να πω ότι κάνω λόγο περί υποκειμενικότητας, διότι όταν μιλάμε για ιστορικά γεγονότα βασιζόμαστε εκ των πραγμάτων σε πηγές. Οι πηγές αυτές δεν είναι γραμμένες από ρομπότ και έτσι ούτως ή άλλως τις διαβάζουμε ή τις βλέπουμε ή τις ακούμε (ανάλογα με το είδος τους) εξ αρχής ως στοιχεία στα οποία υπάρχει ήδη ανθρώπινη υποκειμενική μεσολάβηση. Το πόσο υποκειμενικά εμείς τις προσλαμβάνουμε και τις μεταφράζουμε, το πώς διάφοροι εξωτερικοί παράγοντες επηρεάζουν και εμάς και τις πηγές μας, το πώς γενικότερα η ιστορία από αυτή την προοπτική είναι υποκειμενική νομίζω ότι είναι αυτονόητο, κι αν δεν είναι δεν υπάρχει αρκετός χώρος, ώστε να αναλυθεί εδώ.

Άρα τι; Η ιστορία είναι καταδικασμένη; Δεν είναι επιστήμη; Είναι όντως αυτό το άχρηστο βαρετό μάθημα που διδασκόμαστε στα σχολεία; Θα έπρεπε να μην διδάσκεται στο πανεπιστήμιο; Εξαιρετικά ερωτήματα όλα τους. Η απάντηση όμως που έχω να δώσω, ίσως προς απογοήτευσή σας, είναι ότι η επιστήμη της ιστορίας όχι μόνο υπάρχει, αλλά είναι και ιδιαίτερα σημαντική. Η ιστορία δεν είναι απλά το παρελθόν. Το παρελθόν για την ιστορία είναι ό,τι οι αριθμοί για τα μαθηματικά (και πάλι οι γνώσεις μου δεν μου επιτρέπουν να κάνω μια απόλυτα σωστή επιστημολογική αντιπαραβολή, ελπίζω όμως να γίνω κατανοητός μέσω αυτής της αναλογίας). Δεν είναι ο σκοπός, είναι το μέσο για την επίτευξη του σκοπού. Η μελέτη του παρελθόντος ουσιαστικά είναι η κινητήρια δύναμη που έχει η ιστορία, ώστε να καταφέρει να πραγματοποιήσει αυτό που επιδιώκουν όλες οι ανθρωπιστικές επιστήμες (και εν μέρει και οι υπόλοιπες): να κατανοήσουν το παρόν, την κοινωνία και τις νομοτέλειές της (και μόνο το θέμα αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει ένα ολόκληρο βιβλίο, επιφυλάσσομαι να αναφερθώ σε αυτό πληρέστερα σε επόμενο κείμενο), και τον άνθρωπο ως μέρος της.

Ουσιαστικά όλοι μας στη ζωή μας χρησιμοποιούμε με αυτό τον τρόπο την ιστορία. Ο άνθρωπος ουσιαστικά είναι το σύνολο των εμπειριών και των γνώσεών του, δηλαδή δεδομένων που συλλέγει διαρκώς και κάθε στιγμή αποτελούν το παρελθόν του. Οι τυχόν αποφάσεις που ο καθένας μας παίρνει είναι αποτέλεσμα των γνώσεων που έχει αποκτήσει και η αντίληψή του για το παρόν του και για το πώς θα το αντιμετωπίσει είναι ουσιαστικά η δημιουργία της «δικής του ιστορίας». Θα μπορούσαμε κάπως τραβηγμένα να ισχυριστούμε ότι κάθε ένας από εμάς είναι ένας ερασιτέχνης ιστορικός. Αυτό όμως που διαμορφώνει τον ιστορικό επιστήμονα είναι πρώτον η γνώση των γεγονότων του παρελθόντος, όχι αντικειμενικά όπως προαναφέραμε, αλλά όσο το δυνατόν πληρέστερα, και δεύτερον και σημαντικότερον κατά την άποψή μου, η ικανότητα κρίσης που θα του επιτρέψει να μελετήσει και να κατανοήσει σε βάθος τα συγκεκριμένα θέματα. Κατανοώντας τις ανθρώπινες συμπεριφορές στις ανθρώπινες κοινωνίες του παρελθόντος δεν ελπίζει να λύσει τα προβλήματα του παρόντος με αντιστοιχίες. Αυτό όμως που προσπαθεί να κάνει είναι να αποκτήσει μια εικόνα αυτών των κοινωνιών, μέσα από τις εμπειρίες τους να φτάσει πιο κοντά στην σημερινή κοινωνία αλλά και στον εαυτό του και μέσω αυτού να αντιληφθεί το πώς η κοινωνία εξελίσσεται και ποιες είναι οι προϋποθέσεις για τη βελτίωσή της.

Αυτό σημαίνει ότι η ιστορία δεν είναι ένα παραμύθι. Δεν είναι τυχαία γεγονότα, που μπορεί να υπήρξαν ή να μην συνέβησαν ποτέ, δεν είναι διάσπαρτες αναφορές χωρίς συνοχή μεταξύ τους. Το βασικότερο στοιχείο της ιστορίας, αυτό που την διαχωρίζει από άλλες επιστήμες και δεν την κάνει π.χ. υποκατηγορία της κοινωνιολογίας, είναι ότι η μελέτη της προσφέρει και έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης, έναν τρόπο σκέψης που χαρακτηρίζεται από τον συνδυασμό των γεγονότων, την προσπάθεια να αρθούν τα κενά και οι διαφορές μεταξύ των φαινομένων και να κατανοηθούν και να εξηγηθούν τα πάντα με βάση την αλληλουχία τους και τον συσχετισμό τους. Το παρελθόν έχει τόσα άπειρα στοιχεία να μας προσφέρει, μας δίνει τόσες επιλογές, που ουσιαστικά είναι ένας χώρος ο οποίος μπορεί ανεξάντλητα να μας προσφέρει ευκαιρίες για σκέψη. Το «ιστορικό μυαλό» λειτουργεί με τέτοιον τρόπο, που καταφέρνει ή πρέπει να καταφέρνει, να παίρνει ένα οποιοδήποτε στοιχείο του παρελθόντος και αφού το επιβεβαιώσει ως ορθό με τον πιο επιστημονικά έγκυρο τρόπο να το εντάξει μέσα στο ιστορικό πλαίσιό του. Η ένταξη και ερμηνεία ενός γεγονότος με την παραπάνω μέθοδο και η εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων είναι και αυτό το οποίο αποδεικνύει το κατά πόσον ο ιστορικός έχει κατανοήσει το αντικείμενό του και ασχολείται σοβαρά με αυτό.

Φυσικά αυτό δεν είναι εύκολο. Το να προσπαθήσει κάποιος να συνειδητοποιήσει και μόνο αυτή την διαδικασία απαιτεί χρόνο και θέληση. Το να την κατανοήσει εκ θεμελίων είναι ίσως αδύνατο. Το να προσπαθεί όμως διαρκώς να την προσεγγίσει, το να καταβάλλει κάθε δυνατή προσπάθεια προκειμένου να την πλησιάσει σημαίνει ότι κατανοεί ότι αυτός είναι και ο μόνος τρόπος να αγγίξει την αλήθεια. Η ιστορία δεν είναι μόνο η αναζήτηση πληροφοριών για τα περασμένα. Είναι και ένας διαρκής αγώνας του ιστορικού με τον ίδιο του τον εαυτό, και ακόμα παραπάνω ένας σκληρός αγώνας με την κοινωνία του, με τα ταμπού της, τις προκαταλήψεις της, τα πιστεύω της, μια αντιπαράθεση και σύγκρουση με αντιλήψεις που, για κακή τους τύχη, δεν μπορούν να προσαρμοστούν στα επιστημονικά δεδομένα, τα οποία για έναν επιστήμονα σε καμιά περίπτωση δεν συμβιβάζονται.

Αυτό όμως είναι και το δελεαστικό στην ιστορία, αυτό είναι το στοιχείο που δίνει ενδιαφέρον στην ιστορική αναζήτηση. Το να αναλωνόμαστε απλά σε χρονολογίες και ονόματα χωρίς να μπορούμε να κατανοήσουμε το πλαίσιο των γεγονότων που λαμβάνουν χώρα σε κάποιον τόπο κάποια χρονική στιγμή είναι «δώρον άδωρον» και φυσικά δεν μπορεί να θεωρηθεί επιστήμη. Αντιθέτως είναι τουλάχιστον επικίνδυνο και μπορεί να οδηγήσει σε ιδιαίτερα δυσάρεστα κοινωνικά φαινόμενα, όπως για παράδειγμα σε εθνικιστικές εξάρσεις και πλήρεις παρανοήσεις του παρελθόντος. Η σύντομη αυτή επισκόπηση της ιστορίας, με ό,τι μπορεί να συνεπάγεται και με όσα συμπεράσματα μπορεί να εξάγει ο καθένας από αυτήν, θα σταματήσει, προς μεγάλη σας λύπη, εδώ. Εννοείται ότι είναι ανολοκλήρωτη, εννοείται ότι αφήνει κενά, εξυπακούεται ότι χρειάζεται περαιτέρω συζήτηση και διερεύνηση. Δεν αξιώνω απόλυτη γνώση του θέματος, αντιθέτως θα μπορούσα να επανέλθω και στον επίλογο σε μια απολογία ανάλογη του προλόγου. Για να μην κουράσω όμως τον αναγνώστη που έφτασε ως αυτό το σημείο, θέλω να πω ότι το πώς αντιλαμβανόμαστε την ιστορία, όπως και γενικότερα το πώς αντιλαμβανόμαστε οποιοδήποτε θέμα στην ζωή μας πρέπει να αποτελεί θεμέλια βάση στην σκέψη μας, κι αν η ιστορία μπορεί με κάποιον τρόπο να βοηθήσει σε αυτό, τότε νομίζω ότι θα επιτελέσει και με το παραπάνω τον σκοπό της.